آگنی؛ خدای آتش در آئین هندو
آگنی خدای آتش در مذهب هندو است. او به عنوان دوست و محافظ انسانها، و به خصوص محافظ منازل انسانها شناخته میشود. اشکال مختلفی از آتش به این خدا نسبت داده میشود؛ از جمله خورشید، آذرخش، شهاب سنگ، آتش قربانگاه، آتش اجاقهای خانگی، آتشی که برای سوزاندن بدن مردگان استفاده میشود، و آتشی که غذا را درون بدن انسانها هضم مینماید. آگنی در دوره ودائی (1500 تا 500 قبل از میلاد) اهمیت ویژهای داشت، و در متون وِدا[1] بیشتر از هر خدای دیگری ستایش و مدح شده است. امروزه هنوز او را به عنوان یک وجود همیشه حاضر در نظر میگیرند، هر چند که دیگر به طور مستقیم پرستیده نمیشود. آگنی از افکار مردم اطلاع دارد و شاهد بر همه اعمال آنها است، و از همین روست که آتش در همه مراسم مهم هندو، مانند ازدواج حضور دارد. در متون مقدسی مانند ماهاباراتا[2] به او صفت “بلعنده خیرات” و “تطهیرکننده” داده شده است. در تصاویر او را با موهایی از جنس شعلههای آتش و سوار بر یک بز میبینیم.
همسر آگنی دختر شاه نیلا است. او تنها زنی در قلمرو خود بود که توانست آتشی را در قصر پادشاه بر پا کند. در بعضی از اساطیر، کارتیکِیا[3] ، خدای جنگ هندو، پسر آگنی و نتیجه تعرض او به هفت خواهران خوشه پروین، و همسران هفت حکیم دانا است.
آگنی و انواع آتش
آگنی پسر آبهای آسمانی بوده، و این عنصر ارتباط نزدیکی با آتش دارد. چرا که اعتقاد بر این است که آتش بوسیله قطرات باران به زمین میرسد. از آنجا آتش به درون گیاهان رفته و از همین رو است که وقتی دو تکه چوب به هم سائیده شود، آتش بوجود میآید. آگنی همچنین مسئول آذرخش نیز هست که آن را نتیجه نزدیکی او با الهه ابرها میدانند. آتش دیگری که آگنی مسئولیت آن را بر عهده دارد، آتشی است که برای سوزاندن بدن مردگان استفاده میشود. در این نقش او مردگان را به سوی قضاوت نهایی توسط یاما[4]، خدای جهان زیرزمینی بعد از مرگ هدایت میکند.
اما نزدیکترین رابطه او با آتش قربانگاه است، که تصور میشود او نذریات انسانها را برای خدایان میبرد. بر طبق اسطوره، آگنی در ابتدا از قبول این مسئولیت خودداری مینمود، چرا که سه برادر دیگرش در زمان اجرای این امر کشته شده بودند. در نتیجه آگنی در آبهای زیرزمینی مخفی شد، ولی ماهیها مخفیگاه او را به خدایان لو دادند. به همین دلیل، آگنی آنها را نفرین کرد تا به آسانی توسط انسانها شکار شوند. در نسخه دیگر اسطوره، این قورباغهها و سپس فیلها و طوطیها هستند که تلاشهای آگنی برای مخفی شدن را بیاثر میکنند و این خدا با گرفتن قدرت تکلم آنها را تنبیه مینماید. در این نسخه آگنی درون یک درخت سامی[5] مخفی میشود، و از این روست که این درخت منزلگاه مقدس آتش در آئین هندو بوده و از شاخههای آن برای برپایی آتش در مراسم مذهبی استفاده میشود. آگنی با بی میلی دوباره این وظیفه را متقبل شد اما به این شرط که بخشی از نذریهایی که به درگاه خدایان میبرد، سهم او شده و همچنین به او زندگی ابدی اعطا شود.
آگنی به اشکال مختلف آتش و حتی چیزهایی که به خوبی میسوزند یا برق و درخشندگی خاصی دارند، ظاهر میشود. در برادهواتا[6] میخوانیم که زمانی جسم آگنی قطعه قطعه و بین اشیائی بر روی زمین تقسیم شد. گوشت و چربی بدن این خدا به صمغ گیاه مُقل هندی (guggulu)، استخوانهایش به درخت کاج، نطفهاش به طلا و نقره، خون و صفرایش به مواد معدنی، ناخنهایش به لاکپشت، دل و رودهاش به گیاه آواکا، مغز استخوانش به شن و ریگ، رگهایش به علف تِجانا، موی سرش به علف کوسا، و موی بدنش به علف کاسا تبدیل میشود.
گذر زمان از اهمیت آگنی کاسته است، همانگونه که در ماهاباراتا ذکر شده و دلیل آن را زیادهروی این خدا در خوردن نذریها میداند. در ویسنو پورانا[7] او را به عنوان بزرگترین پسر براهما[8] و همسرش اسواها[9] معرفی میکند. این دو سه پسر داشتند با نامهای پاواکا[10] ، پاوامانا[11] و سوچی[12] که آنها نیز به نوبه خود مجموعاً 45 پسر داشتند. با در نظر گرفتن پدران و مادربزرگ تعداد آنها 49 نفر بود، که برابر با تعداد آتشهای مقدس در وایو پورانا[13] میباشد.
بر طبق یکی از اشعاد ریگوِدا منتسب به واسیشتا[14]ی حکیم، آگنی سوی تاریکتری نیز دارد. مانند شیاطین “گوشتخوار” (راکساساraksasa) او دو عاج آهنین و برنده داشته و قربانیان خود را بیامان میبلعد. هر چند به درخواست خدایان، آگنی با نیزههای آتشین خود این راکساسا را از بین میبرد. این موضوع که آگنی تبدیل به بنده گوش به فرمانی برای خدایان میشود، نشاندهنده سقوط او از مرتبه بالا بین خدایان هندو است.
آگنی در هنر هندو
در آثار هنری، آگنی غالباً با پوست سیاه، دو سر، چهار دست و سوار بر یک بز (که بیشتر از بقیه حیوانات در مراسم مذهبی قربانی میشود) یا ارابهای با هفت چرخ (نماینده هفت باد) که توسط اسبهای سرخ کشیده میشود، به تصویر در میآید. دو سر او، که از آنها آتش فوران میکند، نماد ارتباط او با دو نوع آتش است: آتش اجاقهای خانگی و آتش مراسم مذهبی. او هفت زبان دارد که از آنها برای لیسیدن روغن کره در نذری استفاده میکند.
به طور معمول او یک بادبزن (که از آن برای مشتعل کردن آتش استفاده میکند)، یک ملاقه نذری، یک تبر و یک مشعل روشن یا زوبین به همراه دارد. آگنی را همچنین به شکل گارودا[15] پرنده افسانهای که بذر حیات را حمل میکند، پرنده آتشینی که شهد خدایان را برای آنها میبرد، و تاجری با سر بز که نماینده قربانیها به درگاه خدایان است، به تصویر کشیده میشود. در آثار هنری متاخر هندو، آگنی را به صورت یک دیپکالا[16] تصور میکنند. اینها هشت نگهبانی بودند که بر هشت جهت فضایی نظارت داشتند. آگنی مسئول مراقبت از سمت جنوب شرقی، پوراجیوتیسا[17] ، میباشد.
آذر؛ ایزد آتش در ایران باستان و ارتباط آن با آگنی
آذر، آدر، آتر و یا آتش همگی نامهایی است که به ایزد باستانی آتش در ایران باستان داده شده است. هر چند در دوران باستان او را فرزند اهورامزدا میدانستند، اما پس از ظهور آئین زرتشت نقش خدای آتش به خود اهورامزدا اعطا شد. گر چه در خصوص ارتباط آذر و آگنی هنوز نیاز به تحقیق و مطالعه بیشتری داریم، اما میتوان گفت شخصیت و خصوصیات این دو ایزد آتش در فرهنگهای همسایه از یکدیگر الهام گرفته شده بودند.
در فرهنگ ایران باستان نیز نقش آتش علاوه بر گرم کردن خانهها، در پاکسازی نذریهایی که به خدایان تقدیم میشد و همچنین مبارزه با نیروهای اهریمن بود. ایرانیان نیز در مراسم خود گیاه بَرسُم به دست گرفته و گوشت قربانی را به درون آتش میانداختند، تا خدای این عنصر، نذرشان را به دست بقیه خدایان برساند. همچنین در آئین زرتشتی پنج آتش مینوئی (شامل برزیسوه، وهوفریانه، اوروازیشته، وازیشته و سپنیشته)، سه آتش آئینی (شامل وهرام، آدران، و دادگاه) و سه آتش اساطیری (شامل آذر فرنبغ، آذر گشنسب و آذر برزینمهر) وجود دارد.
مانند آئین هندو در قطرات باران هم آتش حاضر بود و به زمین زندگی میداد، و انسانها و جانوران و گیاهان نیروی حیات خود را از آتش درونشان میگرفتند.
[1] The Vedas
[2] Mahabharata
[3] Karttikeya
[4] Yama
[5] sami
[6] Brhaddevata
[7] Visnu Purana
[8] Brahma
[9] Svaha
[10] Pavaka
[11] Pavamana
[12] Suchi
[13] Vayu Purana
[14] Vasishta
[15] Garuda
[16] Dipkala
[17] Purajyotisa
Comments
This post currently has no comments.